Dengue Epidemic In Focus

डंगेको प्रकोप

-डा रवीन्द्र पाण्डेनेपालमा विगत तीन महिनादेखि देखा परेको डेंगेका कारण सात हजारभन्दा बढी व्यक्तिहरू संक्रमित भएको सञ्चारमाध्यमहरूले जनाइरहेका छन्। चितवन, नवलपरासी, रूपन्देही, बारा, पर्सा, रौतहट, कैलालीलगायत २४ जिल्लामा यसको संक्रमण फैलिएको पाइएको छ।

रोग नियन्त्रण शाखा टेकुका चिकित्सक डा यदुचन्द्र गौतमका अनुसार, नेपालका जम्मा आठ जिल्लामा मात्र डेंगेको संक्रमण पुष्टि भएको छ। उनका अनुसार हालसम्म चितवनमा ३ सय ९८, रूपन्देहीमा ९३ र त्रिवि शिक्षण अस्पताल महाराजगन्जमा सात जना तथा सरुवा रोग अस्पताल टेकुमा २८ जना बिरामीमा डेंगेको संक्रमण प्रमाणित भएको छ। टेकु अस्पतालमा भर्ना भएका अधिकांशमा रक्तश्रापजन्य डेंगे ज्वरो भएको डा गौतमको भनाइ छ।

केही वर्षअघिसम्म भारतमा महामारीको रूप लिने गरेको डेंगे रोग अहिले नेपालका लागि पनि समस्या बनेको छ। के हो त यो रोग ? यसका लक्षण, असर र उपचार विधि के हुन् त ? डेंगे रोग भाइरसको समूहको कारणले हुन्छ। यो रोग लामखुट्टेको टोकाइबाट मानिसमा सर्छ। यो तीव्र संक्रमण हो, जसमा टाउको दुख्ने, ज्वरो आउने, मांसपेशी तथा जोर्नीहरूमा धेरै दुख्ने, ग्रन्थिहरू सुन्निने र शरीरमा बिमिराहरू निस्कनेेजस्ता लक्षण देखिन्छन्। ज्वरो, बिमिरा र टाउको -साथै शरीर) दुख्ने यी तीन लक्षणलाई डेंगेको त्रिभुज मानिन्छ। यसबाहेक डेंगे ज्वरोमा गिजाबाट रगत आउने, आँखापछाडि असह्य पीडा हुने तथा हत्केला र पैताला राता हुन्छन्।

यो रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कम भएका व्यक्तिहरूलाई सजिलै लाग्न सक्छ। यो चार प्रकारका भाइरसका प्रजातिमध्ये दुई वा सोभन्दा बढीको संक्रमणबाट लाग्छ। जसमध्ये कतिपय व्यक्तिलाई एकपटक डेंगे ज्वरो आएपछि शरीरमा प्रतिरोधी क्षमताको विकास भएर पुनः नदोहोरनि सक्छ। यो रोगमा मांसपेशी तथा हड्डीमा निकै पीडा हुने भएकाले यसलाई 'ब्रेकबोन' ज्वरो पनि भनिन्छ। डेंगे रक्तश्रापजन्य ज्वरो निकै गम्भीर अवस्था हो। टाउको दुख्ने, ज्वरो आउने, बिमिरा तथा रक्तश्रापका लक्षणहरू यसमा देखिन्छन्। छालामुनि साना राता चायाँहरू आउनु, नाक, गिँजा तथा दिसाबाट रगत आउँछ र रगत वान्तासमेत हुन्छ। यस्तो अवस्था खतरनाक हुन्छ। मृत्युको खतरा पनि हुन्छ।

डेंगे भाइरसबाट संक्रमित व्यक्तिलाई एडीस एजिप्टी नामक लामखुट्टेले टोकेपछि लामखुट्टेमा डेंगे भाइरस सर्छ। त्यसपछि उक्त संक्रमित लामखुट्टेले मान्छेलाई टोकेमा डेंगे ज्वरो सर्छ। यो रोग सरुवा रोग होइन अर्थात् मान्छेबाट मान्छेमा यो रोग सर्दैन। यो रोग सर्नका लागि संक्रमित व्यक्ति-लामखुट्टे-स्वस्थ व्यक्तिको तीन चरण पार हुनुपर्छ। लामखुट्टे विशेष गरी गर्मी तथा वषर्ा ऋतुमा फैलिन्छ। तर, पानीले भरएिका भाँडा, प्लास्िटकका झोला, रत्तिा बोतल, क्यान, टायर, ट्युब, पाइप, गमला, रुखको खोक्रो भाग, घरवरपिरकिो आद्र भाग आदिमा वर्षभर िरहन सक्छ लामखुट्टे। संक्रमित एउटै लामखुट्टेको टोकाइ पनि यो रोग सार्न पर्याप्त हुन्छ। यो मौसम लामखुट्टे हुर्कने उपयुक्त वातावरण भएकाले पनि यस रोगको प्रकोप हाल देखिएको हो।

लामखुट्टेले टोकेपछि तीनदेखि आठ दिनभित्र डेंगेको लक्षण देखा पर्छन्। यो रोगमा सुरुमा जाडो हुने, टाउको दुख्ने, आँखा घुमाउँदा दुख्ने, ढाड दुख्ने तथा खुट्टा र जोर्नीमा दुख्छ। शरीरको तापक्रम एकाएक बढेर १ सय ४ डिग्रीसम्म पुग्छ तर हृदयको गति, नाडीको गति र रक्तचाप कम हुन्छ। आँखाहरू राता हुन्छन्। अनुहारमा साना डाबरहरू आउँछन् र स्वतः हराउँछन्। घाँटी र काखीमा ग्रन्थिहरू सुनिन्छन्। छाती र काँधबाट सुरु भएका बिमिराहरू हातखुट्टा तथा सम्पूर्ण शरीरमा फैलिन्छन्। तर, अनुहारमा फैलिँदैनन्। हत्केला तथा पैताला राता र सुन्निएका हुन्छन्। साधारण खालको डेंगेको मृत्युदर निकै कम -करबि १ देखि ३ प्रतिशत) हुन्छ। तीव्र अवस्थाको ज्वरो र दुखाइ १ देखि २ सातासम्म रहन सक्छ। कमजोरीको कारण पूरा निको महसुस गर्न केही साता लाग्न सक्छ। रक्तश्रापजन्य डेंगे ज्वरो बढी मात्रामा १० वर्षमुनिका बच्चाहरूलाई लाग्छ। पेट दुख्ने, रक्तश्राप हुने, रक्तसञ्चार अवरुद्ध हुने, स्वर बस्ने, खोकी लाग्ने, वान्ता हुने र केही दिनपछि बेहोस हुनेसम्म हुन्छ। साथै, निमोनिया एवं मुटु सुन्निनेसमेत हुनसक्छ।। गम्भीर प्रकारको डेंगे रोगको मृत्युदर ६ देखि ३० प्रतिशतसम्म पाइएको छ। एक वर्षमुनिका बच्चामा मृत्युदर तीव्र र बढी हुन्छ।

डेंगे ज्वरो उच्च र समशितोष्ण प्रदेशमा हुने रोग भए तापनि भ्रमण र सामानको ओसार-प्रसारका कारण जुनसुकै क्षेत्रमा पनि फैलिन सक्छ। बढ्दो सहरीकरण, औद्योगीकरण र अव्यवस्िथत पानी तथा ढल व्यवस्थापन पनि यो रोगका लागि कारक तत्त्व बनेका छन्। नेपालको १ हजार ८ सय किमि सिमाना भारतसँग जोडिएका कारण पनि नेपाल डेंगे संक्रमणबाट मुक्त रहन सक्दैन।

डेंगेविरुद्ध प्रभावकारी खोप आइसकेको छैन। सन् २०१२ सम्म यसको खोप आउने विश्वास गरएिको छ। यस्तै डेंगे ज्वरो भाइरल संक्रमण भएकाले यसको ठोस उपचार पनि छैन। ज्वरो आदिको लाक्षणिक उपचार, आराम तथा प्रशस्त मात्रामा झोल पदार्थको सेवन एवं अस्पतालमा भर्ना भएर नसामार्फत सलाइनहरू दिने गरन्िछ। डेंगे ज्वरोको रोकथामका लागि झुलको प्रयोग सजिलो उपाय हो। यो रोगबाट बच्न लामखुट्टेको नियन्त्रण गर्नुपर्छ। घरवरपिर िजमेको पानी, आद्र, फोहोर, टिन, बोतल, बालटिन, फूलबारीको गमलाको पानी, माटाका भाँडा, टायर, पाइप, खाल्टाखुल्टी, पानीको ड्रम आदि यो लामखुट्टेको आश्रयस्थल भएकाले यी सामग्री तथा स्थानको उचित व्यवस्थापन गर्नुपर्छ। पानी जम्ने अन्य ठाउँलाई पनि बन्द गर्नुपर्छ। घरभित्र, बाहिर तथा टोलमा मालाथिन, डीडीटीजस्ता कीटनाशक औषधी छर्नुपर्छ। व्यक्तिगत सुरक्षाका लागि लामखुट्टे धपाउने 'बडीस्प्रे'को प्रयोग गर्ने तथा सकभर शरीरलाई छोप्ने खालका लामबाहुले कपडाहरू लगाउनुपर्छ। सम्भव भएसम्म सूर्योदयको दुई घन्टासम्म र सूर्यास्तपछि घरभित्रै बस्नु सुरक्षित हुन्छ। डेंगेको लामखुट्टे दिउँसोमा टोक्ने लामखुट्टे हो। यसले टोक्ने समय सूर्योदय र सूर्यास्तको आसपासमा बढी हुन्छ।

विश्वमा डेंगेविश्वमा २५-३० करोड मानिस उच्च तथा समशितोष्ण प्रदेशमा बस्छन्, जहाँ डेंगेको प्रकोप भइरहन्छ। ििवश्व स्वास्थ्य संघका अनुसार, प्रत्येक वर्ष पाँच करोड मानिस डेंगे ज्वरोबाट प्रभावित हुन्छन्, जसमध्ये पाँच लाख रक्तश्रापजन्य डेंगे ज्वरोका बिरामी हुन्छन् भने १२ हजारको मृत्यु हुन्छ। मृत्युदर बालबालिकामा बढी हुन्छ।

दिक्ष्ािण पूर्वी एसिया विशेष गरी बंगलादेश, भारत, इन्डोनेसिया, माल्दिभ्स, बर्मा, श्रीलंका, थाइल्यान्ड आदिमा डेंगेको प्रकोप अत्यधिक हुन्छ। यस क्षेत्रमा प्रतिवर्ष दुई-तीन करोडमा डेंगे ज्वरो र दुई लाखमा रक्तश्रापजन्य डेंगे ज्वरो हुन्छ। दिक्षिणपूर्वी एसियामा यो १०-१५ वर्षमा झाडापखाला, श्वासप्रश्वास रोगपछि डेंगे नै बालबालिकाको मृत्युको कारण बनेको छ। ििवगत तीन दशकदेखि प्रकोपका रूपमा रहेको यो रोग नेपालमा सन् २००४ मा पहिलोपटक देखा परेको हो। दिसैँका बेलामा मात्र दुई सयभन्दा बढी डेंगेका बिरामी अन्य अस्पतालबाट रपिmर गरएिको थियो।

कारण

डेंगे ज्वरो डेन-१, डेन-२, डेन-३ र डेन-४ नामका चार प्रकारका डेंगे भाइरसको समूहबाट हुन्छ, जुन एडेस एजिप्टी र एडेस अल्बोपिटस नामका पोथी लामखुट्टेबाट मानिसमा सर्छ।

लक्षणहरू डेंगे ज्वरो

एिक्कासि जाडोसहित ठूलो ज्वरो -१०३-१०५ डिग्री फरेनहाइट) आउने।

टिाउको धेरै दुख्ने।

मिांसपेशी र जोर्नी निकै दुख्ने।

छिालामा बिमिराहरू आउने -छाती र काँधबाट हातखुट्टामा फैलिने)।

२ि४ घन्टाभित्र आँखाको गेडीपछाडि दुख्ने -आँखा चलाउँदा र प्रकाशमा हेर्दा बढी मात्रामा दुख्ने) ।

ििनकै कमजोर महसुस हुने।

खिानामा अरूचि, स्वादमा विविधता।

किब्जियत।

पिेट तथा जाँघ दुख्ने।

घिाँटी बस्ने, ग्रन्थिहरू सुन्निने।

श्िवेत रक्तकणको मात्रा घट्ने।

डेंगे रक्तश्रापजन्य ज्वरो

ज्िवरो ः एक्कासि १०४-१०५ डिग्रीसम्म लगातार २ देखि ७ दिनसम्म रहने, टाउको दुख्ने, अनुहार रातो हुने, अरूचि, वान्ता, पेट दुख्ने तथा बर्बराउने हुन्छ।

रिक्तश्राप ः छालामुनि रगतका चायाँहरू देखिने, नाक, गिँजा, दिसा तथा वान्तामा रगत देखिन

किलेजो सुन्निनेएिक्कासि ज्वरो घटेर शरीर चिसो हुने, नाडी-हृदयगति तथा रक्तचाप न्यून हुने र पछि गएर बेहोस हुने। उक्त अवस्थामा रक्तचाप र नाडीको गति नाप्न सकिँदैन।

यिो ज्वरोले कलेजो र रक्तनलीलाई आघात पार्छ।

डेंगे सक सिन्ड्रम

माथिका लक्षणका साथै बेहोस हुने, तीव्र र कमजोर नाडी हुने, नाडीको चाप साँघुरो हुने, रक्तचाप निकै कम हुने, चिसो र आद्र छाला हुने, छटपटी लाग्ने आदि। निदान रक्तपरीक्षणमा प्लेटलेटको संख्या घटिरहनु तथा रक्तकणहरू सामान्यभन्दा २० प्रतिशतले बढ्नु आदि।

Source: Nepal Weekly, 31 October